Kolekcja Malarstwa Włoskiego i Francuskiego XIV–XVI w.
Kolekcja Malarstwa Włoskiego i Francuskiego XIV–XVI w.
Kolekcja Malarstwa Włoskiego i Francuskiego XIV–XVI w.
Kolekcja Malarstwa Włoskiego Muzeum Narodowego w Warszawie to największy w Polsce zbiór prezentujący malarstwo Italii. Obejmuje zarówno początki malarstwa włoskiego, dzieła artystów Trecenta (XIV w.), jak i obrazy mistrzów osiemnastowiecznych.
Majestatyczna i powściągliwa sztuka bizantyjska oddziaływała na artystów Półwyspu Apenińskiego szczególnie silnie w XIII wieku, ale również i w kolejnych stuleciach. Obraz Madonna z Dzieciątkiem i św. Bernardem weneckiego malarza Lorenzo Veneziano, działającego w drugiej połowie XIV wieku, powstał jeszcze pod wyraźnym wpływem malarstwa bizantyjskiego, pozbawiony jest jednak sztywności i surowości ikony.
Wraz z malarstwem Giotta i jego uczniów pojawiła się iluzja przestrzeni i silny, nadający złudzenie trójwymiarowości modelunek brył. Obraz Taddeo Gaddiego Ukrzyżowanie, mimo że źle zachowany, daje świadectwo głębokiej przemiany sposobu obrazowania, jaka dokonała się w malarstwie włoskim. Wzorując się na sztuce Giotta, Gaddi zastosował głęboki światłocieniowy modelunek, zwłaszcza w partii ciężkich i mięsistych szat, ukazał postacie w ekspresyjnych gestach, wyrażających ich emocje.
Z drugiej ćwierci XIV wieku pochodzi Ukrzyżowanie z pelikanem, środkowa kwatera małego tryptyku, przeznaczonego do prywatnej modlitwy. Innym ciekawym przykładem florenckiego malarstwa jest – powstały w 1405 roku, ale stylistycznie należący jeszcze do okresu bizantynizującego Trecenta – wizerunek umęczonego Chrystusa – Imago Pietatis, dzieło anonimowego artysty, zwanego Mistrzem Madonny Strauss.
W 1. ćwierci XV wieku we Florencji narodziła się nowa koncepcja obrazu, dając początek malarstwu renesansowemu. Malarstwo, bliższe nauce niż rzemiosłu, podporządkowane zostało zasadom geometrii, optyki, perspektywy. Dwa najważniejsze centra wczesnego renesansu (XV wiek) to Florencja i Wenecja. Prawdziwą perłą zbiorów jest obraz Chrystus wśród doktorów, malowidło działającego w Wenecji Giovanniego Battisty Cimy da Conegliano. Iluzjonizm przedstawienia i miękki modelunek malarz uzyskał dzięki zastosowaniu farb olejnych, entuzjastycznie przejętych przez Wenecjan już w 3. ćwierci XV wieku. Malarstwo florenckiego Quattrocenta reprezentuje kilka świetnych dzieł. Obraz Sandro Botticellego Madonna z Dzieciątkiem, św. Janem Chrzcicielem i aniołem namalowany został w najszlachetniejszym stylu wczesnego renesansu. Obowiązują w nim zasady harmonii i symetrii. Kolory są jasne i czyste, kształty wyraziste, modelowane sztywno i graficznie, jest to bowiem dzieło wykonane jeszcze w tradycyjnej technice temperowej. Mniej znanym, niemal współczesnym Botticellemu malarzem był Sebastiano Mainardi, czynny we Florencji w latach 1493¬¬–1513. Jego niewielki obrazek Święty Hieronim jest znakomitym przykładem narracyjnego, pełnego precyzji, ale i poezji stylu, który na początku XVI wieku cieszył się we Florencji ogromną popularnością. Adoracja Dzieciątka ze sceną Ukrzyżowania w zwieńczeniu należy do grupy dzieł powstałych w najbliższym kręgu Fra Filippa Lippiego, mistrza wczesnego florenckiego renesansu. Dzieło to przypisywane jest Fra Diamantemu, współpracownikowi Lippiego. Obraz Madonna z Dzieciątkiem i świętym Janem Chrzcicielem Pinturicchia wyróżnia się bogactwem detali, dekoracyjnością kostiumów, malowniczością pejzażu. Pinturicchio należał do pokolenia nauczycieli, a Giovanni Francesco Penni – do pokolenia naśladowców Rafaela. Znakomite dzieło Penniego przedstawia Świętą Rodzinę ze świętym Janem i świętą Katarzyną Aleksandryjską na tle wspaniałego krajobrazu, o ekspresyjnych walorach malarskich.
We Włoszech retabula ołtarzowe miały odmienną konstrukcję niż obrazy ołtarzowe na północy Europy. W Italii poliptyki (np. tryptyki i inne pentaptyki) nie miały zamykanych, ruchomych skrzydeł. Poszczególne kwatery zestawiane były ze sobą w jednej płaszczyźnie i oddzielane od siebie snycerskim obramowaniem. W Italii, oprócz poliptyków popularne były również tzw. pale d’altare – pojedyncze tablice, w których poszczególne postaci i sceny ujęte były w jednej, niepodzielonej przestrzeni. Sceną, którą często dekorowano pale d’altare, była Sacra Conversazione – przedstawienie Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych, a jacy to byli święci, zależało od wezwania ołtarza lub życzenia fundatora. Sacra Conversazione Parisa Bordone namalowana była dla kościoła San Lucano w Belluno – św. Lucano, ukazany w infule biskupiej, jest patronem tego miasta.
Oprócz monumentalnych obrazów ołtarzowych w kolekcji znajdują się również niewielkie kompozycje religijne przeznaczone do osobistej dewocji, pochodzące z prywatnych kościelnych kaplic, ale też kaplic domowych, a nawet wnętrz prywatnych. Wśród takich przedstawień jest grupa obrazów malowanych przez naśladowców Leonarda da Vinci z Lombardii (to np. Bernardino Luini, Marco d’Oggiono, Giampietrino). Artyści ci podejmowali zagadnienia artystyczne zajmujące samego Leonarda, m.in. efekt sfumato (przydymienia, zatarcia konturów) i perspektywy powietrznej („zamglenia”, zatarcia ostrości dalekiego widoku).
Renesansowe malarstwo świeckie, rozwijające się w wyrafinowanym intelektualnie środowisku dworskim lub patrycjuszowskim, podejmowało tematy zainspirowane poematami, mitologią i aktualnymi dyskusjami filozoficznymi. Weneccy artyści sięgali często do mitologii jako źródła artystycznych inspiracji. Obrazy przedstawiające muzykujące postaci, nagą Wenerę w pejzażu, uwspółcześnione sceny mitologiczne, przeznaczone pierwotnie do wnętrz arystokratycznych pałaców lub willi, stanowiły ulubione tematy weneckiego Cinquecenta. Do tego nurtu należą Koncert wiejski Giovanniego Busi, zwanego Carianim, przedstawienie Wenus i Amor Parisa Bordone i obraz Apollo i Marsjasz Giovanniego Battisty Zelottiego, stylistycznie należący już do malarstwa manierystycznego.
Jacopo Tintoretto, uczeń Tycjana, jeden z najznakomitszych malarzy w historii Serenissimy, nadawał swoim wizerunkom szczególną ekspresję i psychologiczną głębię. W Portrecie weneckiego admirała twarz mężczyzny tchnie wewnętrzną energią i przenikliwością. Okno z boku kompozycji otwiera się, ma kształtowany szerokimi plamami koloru widok: impresję pejzażu z bitwą morską.
Grażyna Bastek, kustosz gbastek@mnw.art.pl
Joanna Kilian Micheletti, kustosz jkilian@mnw.art.pl