Galeria Sztuki XIX Wieku
Tworzeniu projektu Galerii Sztuki XIX Wieku, która zastąpiła dawną Galerię Sztuki Polskiej, towarzyszyła refleksja nad duchową wspólnotą sztuki europejskiej, odzwierciedlającej bogactwo i różnorodność tradycji oraz historycznych doświadczeń poszczególnych narodów, które jednak swoją tożsamość kulturową budowały na tym samym fundamencie grecko-rzymskiego antyku oraz religii chrześcijańskiej. Obecna aranżacja ekspozycji, uwzględniająca w Sali Oświecenia również wybrane dzieła powstałe u schyłku XVIII wieku, pozwala przybliżyć zwiedzającym genezę zjawiska niebywałego rozkwitu malarstwa i rzeźby w następnym stuleciu, ukazać ikonograficzne i stylistyczne źródła dziewiętnastowiecznej sztuki, a także podkreślić ciągłość artystycznej tradycji.
Trzonem Galerii, prezentującej w kolejnych salach najważniejsze kierunki i tendencje kształtujące oblicze sztuki w XIX wieku, jest twórczość malarzy i rzeźbiarzy polskich, którą przedstawiamy w kontekście wybranych prac reprezentantów innych narodowości. Konfrontacja dzieł twórców z różnych krajów Europy pozwala pokazać wspólnotę ich dążeń artystycznych, wewnętrzny imperatyw odwoływania się do tych samych, uniwersalnych idei lub symboli, podobieństwo prowadzonych niezależnie eksperymentów warsztatowych. Uwypukla zarówno te cechy, które decydowały o europejskim uniwersalizmie, jak i o narodowej odrębności ich osiągnięć twórczych. Zaprojektowana w ten sposób ekspozycja tworzy okazję do zrewidowania zakorzenionej w historii sztuki tezy o utrzymującym się także w XIX wieku prowincjonalizmie polskiego malarstwa i rzeźby, ich naśladowczej wtórności wobec dzieł powstających w najważniejszych ośrodkach artystycznych. Peregrynacje po Europie, wynikające m.in. z konieczności kształcenia w zagranicznych akademiach sztuk pięknych, wobec braku uczelni polskich w okresie zaborów, poszukiwanie malarskich motywów krajobrazowych m.in. we Włoszech, Francji czy Skandynawii, udział w wystawach o charakterze międzynarodowym, nierzadko zwieńczony uzyskaniem najwyższych wyróżnień lub medali, wreszcie niemal obowiązkowe pod koniec stulecia studyjne wyjazdy do Paryża – wszystko to sprawiało, że większość polskich twórców doskonale orientowała się w aktualnych wydarzeniach artystycznych, dominujących trendach i tendencjach. Nieobca im była również wielowiekowa tradycja sztuki europejskiej dzięki możliwości oglądania dzieł dawnych mistrzów w muzeach Paryża, Londynu, Wiednia, Florencji i innych metropolii.
Układ ekspozycji poszczególnych sal i gabinetów pozwala uchwycić wzajemne relacje pomiędzy obrazami czy rzeźbami powstałymi w analogicznym czasie w rozmaitych krajach Europy lub w wielonarodowościowych grupach artystycznych, takich jak „szkoła Barbizon” czy „szkoła Pont-Aven”, a tym samym tworzy nową optykę dla ich interpretacji. Na przykład w sali poświęconej sztuce klasycyzmu i wczesnego romantyzmu zwiedzający mogą obejrzeć po raz pierwszy zaprezentowane obok siebie portrety Françoisa Gérarda i jego ucznia Antoniego Brodowskiego, porównać osiągnięcia przedstawicieli wyróżniającego się wówczas na ziemiach polskich klasycyzmu wileńskiego z dziełami malarzy tworzących w innych ośrodkach artystycznych. Do śledzenia podobieństw oraz różnic skłaniają także zaprezentowane w jednym z bocznych gabinetów, utrzymane w stylistyce biedermeieru widoki wnętrz mieszczańskich Georga Friedricha Kerstinga i Aleksandra Kokulara, a także powstałe w kręgu idei nazarenizmu dziecięce wizerunki przedstawicieli rodu Potockich autorstwa Wilhelma Schadowa i Wojciecha Kornelego Stattlera. Ciekawe spostrzeżenia może nasunąć innego rodzaju konfrontacja, a mianowicie zestawienie trzech różnych interpretacji tego samego motywu z historii wojen napoleońskich – bitwy pod Samosierrą z 1808 roku. Na przestrzeni wielu lat, w całkowicie odmienny sposób przedstawili ją: sławny francuski batalista, Horace Vernet, jego polski uczeń, January Suchodolski oraz największy wizjoner malarstwa romantycznego w Polsce, Piotr Michałowski. Prezentacja dzieł akademickich, a także obrazów typowych dla zakademizowanej formuły romantyzmu, określanej terminem sztuka juste milieu, wykonanych przez twórców z rozmaitych krajów europejskich, podkreśla międzynarodowy charakter tego kierunku artystycznego. Jego uniwersalizm wynikał m.in. z powszechnie przyjętej doktryny dotyczącej wyboru tematyki oraz przebiegu samego procesu twórczego (dzieła m.in.: Ary Scheffera, Franza Xaviera Winterhaltera, Józefa Simmlera, Henryka Rodakowskiego, Henryka Siemiradzkiego, Lawrence’a Alma-Tademy, Hansa Makarta, Władysława Czachórskiego, Jeana-Baptiste’a Carpeaux, Alberta Carriera de Belleuse). Interesujący kontekst dla prezentacji twórczości polskich przedstawicieli realizmu oraz malarstwa plenerowego, inspirowanego osiągnięciami francuskiego impresjonizmu, tworzy zestawienie ich prac z wybranymi dziełami takich malarzy jak: Gustave Courbet, Auguste Renoir, Max Slevogt czy Paul Signac. Natomiast pokazanie w tych samych przestrzeniach obrazów Józefa Pankiewicza i Włodzimierza Makowskiego, Józefa Mehoffera i Lovisa Corintha, Wojciecha Weissa, Witolda Wojtkiewicza i Franza von Stucka oraz Maxa Slevogta, a także dwóch przedstawicieli grupy Pont-Aven: Władysława Ślewińskiego i Paula Sérusiera, pozwala lepiej zrozumieć charakter rozwijających się u schyłku XIX wieku nowatorskich dążeń młodej generacji europejskich artystów, którzy kierowali się tym samym pragnieniem nieskrępowanej swobody twórczej, innowacyjności i autonomii sztuki uwolnionej od wszelkich funkcji pozaartystycznych. Kreowali własną, subiektywnie postrzeganą wizję świata i człowieka za pośrednictwem języka symboli.
To tylko kilka najważniejszych przykładów ilustrujących koncepcję aranżacji Galerii Sztuki XIX Wieku, a ich zadaniem jest przybliżenie nowej metody narracji w opowieści o sztuce polskiej i europejskiej tego czasu, o jej kulturowej integralności, a zarazem różnorodności tworzących ją nurtów narodowych.
Kurator Zbiorów Sztuki Polskiej do 1914 r.: dr hab. Agnieszka Rosales Rodríguez