Aktualna odsłona

Portret artysty

VIII odsłona Gabinetu Fotografii

10 kwietnia – 21 lipca 2024

Kuratorka: Anna Masłowska

Fotograficzne portrety jako element twórczych biografii artystów są istotnymi świadectwami ich funkcjonowania w przestrzeni społecznej i na rynku sztuki w II połowie XIX stulecia. Portret – jeden z najbardziej popularnych gatunków w historii fotografii – nie był, wbrew pozorom, pierwszym tematem nowej sztuki. W 1839 roku, kiedy ogłoszono wynalazek, jego promotorzy, wymieniając różne sposoby wykorzystania fotografii, nie wspominali o zastosowaniu jej do portretowania osób. Stosunkowo długi czas potrzebny do wykonania zdjęcia w najwcześniejszym okresie rozwoju fotografii, nie pozwalał na utrwalenie obiektów w ruchu. Konieczność pozowania w całkowitym bezruchu przez kilka czy kilkanaście minut praktycznie wykluczała możliwość zdejmowania wizerunków żywych osób. Udoskonalenia procesu chemicznego oraz optyki aparatów fotograficznych, wprowadzone w przeciągu zaledwie kilku pierwszych miesięcy funkcjonowania wynalazku, pozwoliły na radykalne skrócenie czasu naświetlania, a tym samym umożliwiły zdejmowanie portretów. Pierwsze ateliers portretowe powstały już wiosną 1840 roku. Kolejne dekady historii fotografii przyniosły niezwykle dynamiczny rozwój gatunku – portret stał się w konsekwencji jednym z najważniejszych tematów zarówno fotografii komercyjnej, jak i artystycznej.

W Muzeum Narodowym w Warszawie znajduje się bogaty zbiór fotograficznych wizerunków artystów polskich II połowy XIX wieku. Prezentujemy część tej kolekcji, obejmującą tzw. portrety oficjalne – wykonane w ateliers profesjonalnych fotografów, w tradycyjnej, znanej z malarstwa konwencji. Portrety indywidualne to najczęściej hieratyczne popiersia na neutralnym tle, rzadziej wizerunki ukazujące półpostać lub całą postać z elementami wyposażenia studia fotograficznego w tle. Portretowani ubrani są w codzienne stroje, bez rekwizytów wskazujących na ich artystyczną profesję. Zdarzają się też bardziej swobodne ujęcia, jak np. portrety Aleksandra Gierymskiego w plenerze, Henryka Siemiradzkiego w góralskim serdaku czy zespół atelierowych wizerunków młodych polskich malarzy z Monachium w fantazyjnych pozach. Nieliczne portrety ukazują artystów z atrybutami uprawianych przez nich sztuk i choć sugerują wykonanie ich bezpośrednio w pracowniach, również zostały zaaranżowane w studiach fotograficznych. Artyści, podobnie jak inne grupy społeczne, chętnie pozowali do wspólnych zbiorowych portretów: na pamiątkę nauki w szkole artystycznej, ważnych wydarzeń towarzyskich czy wspólnej pracy.

Fotograficzne portrety nie były jedynie prywatną pamiątką, ale także ważnym elementem funkcjonowania twórców w sferze publicznej, częścią wizerunkowych strategii samych portretowanych oraz portretujących ich fotografów. Te same wizerunki spełniały różne funkcje. Wielkoformatowa, reprezentacyjna odbitka portretu Jana Matejki autorstwa Jana Mieczkowskiego z 1877 roku zawisła z inicjatywy fotografa na wystawie w warszawskiej Zachęcie w tym samym roku. Jednocześnie mniejsze wersje tejże fotografii w formacie gabinetowym trafiały do prywatnych albumów miłośników talentu malarza, zapewniając mu stałą obecność w świadomości odbiorców sztuki. Z kolei podobizny Matejki wykonane przez Juliusza Miena posłużyły Antoniemu Madeyskiemu jako pomoc pracowniana przy tworzeniu rzeźbiarskiego popiersia mistrza, przeznaczonego do krakowskiego Pałacu Sztuki. Różne funkcje spełniane przez portrety fotograficzne artystów w II połowie XIX stulecia świadczą o szybkim dostosowaniu nowego medium do bieżących potrzeb rynku sztuki, zarówno z punktu widzenia jej twórców, jak i odbiorców.

___

fot. Bartosz Bajerski / Muzeum Narodowe w Warszawie